Monday 4 March 2013

PUTE PATE IN KOI TENG A ZUI HIAM?*


1.    **Tibet Gam pan kipan:*
 Pute pate pen Tibet gam sungah a om lai un, ki khual om nailo uh aa, inn  leh lo nangawn zong bawl lo-in leihoih gam zon lai ding a {jcomments on}
sawm uh hi. Tua  ahih manin sing hawm, suang hawm a muh peuhpeuh uh beelin omlel uh hi. Tua  lei hawm suang hawmte *“khul”* kici hi. Tua hun lai in a suak, a piang zong  om aa, a nung ciangin, khul a suak, khul a piang tuate naci uh hi.

 Kawlgam khuangah, Kawlgam sung zuan ding in a ki pat cil lai un Kachin leh Kawl tawh ki bangin a om khawm lai uh hi. A ki pat khiat uh ciangin Kawlte  a tuam in paikhia pah uh hi. Ipu ipate, Kachinte tawh tawlkhat tonkhawm  uh-a tua khit ciangin ‘Nisuahna lam nawt in pial uh aa, tu hun-in Kachin  gam sung tengah ki theh thang uh hi.
 Khangluite in agen uh ciangin Kachinte pai masa uh-a amau nung ah ei’ i zui  hi. Amau pialna thei nawnlo in mailam nawt in ki paisuak hi. Lampi ah  nahtaang a na bantante uh a laingeek na dawkto kik khin-a, sanggamte tawh  gamlapi kihal khinta ni, ci-in delh ding na sawm nawnlo uh ahih manin a ki  khenkhia kha ihi hi, naci uh hi.
 *2.    **Tuikang Dung Zui*
 Tuikang dung a cih *“Chinduin gun”* dung hi. I pu ipate pen tua gun dung  zui in a khang a sim in na teeng suksuk uh hi. A sawt ciangin  *KHAWHKHEN*tung uh hi. Khawhkhen a khiatna pen pawlkhat in  *“Gun tawbing”* naci uh hi. Tu hun in *“Gun Khawm”* i ci hi.
 *3.    **Khawhkhen Nusia*
 Khawhkhen panin pawlkhat in guntaw lam zanglei nazuan suk uh aa, pawlkhat  in Khawizang lam nazuan uh hi. Khawlzang a cih pen tuhun aa Kawlpi i cih  hi. Kalay kabaw kuam khempeuh dimin teng uh hi. “Khul” sunga a teenna uh  hita leh “Khawh khen” aa a teenna uh hita leh, “Khawl zanga a teenna uh hi  taleh a phuisam kammalte in hong theisak hi.
 *4.    **Phuisam Kammal*
 Khimpi zin ni, Khapi kiat ni *Khawhkhen* ah *Khawlzang* ah, Micin, sacin ki  khawl nung, Tungpi suah ni, Ka pi Neem nikpi, Na nik san hong hai ta teh,  Na nik san la-a na paikik leh, Vanu Khulpi hong khupnelh ta teh, Khul  vangah hong suakta teh, Dawi in, kau in ong piang teh, Gan tual ngo zong in  kuan teh, Na tuah mawh ciang hi (pa) guh teep teh, Na gan tual ngo zon hi  (pa) guh teep ken, Na gan tual ngo zo um nga ta, Na khua zuan in na tui  zuan in, A tong a lam ding hong ngak lah hi.
 *5.    **Khawlzang pan Pawl Li ki suah*
 Khawhkhen lah Khawlzang kikaal pan guntaw lam a zui suakte pawl in, Pakokku  gam Yaw-nee, Gangaw nawksuk in, pawlkhat pai suaksuk, pawlkhat kham lamah  na kahtoin kanpalet, Mindat Paletwa gam tengna kithehthang uh hi. A pai  suak lai tengin, Minbu, Thayet, Prome, Henzada sung tengah na ki thehthang  uh hi. Kawlzang pan, pawlkhat in gundung zui in Locom ah ki busa uh aa, tua  panin Phalam, Khalkha gam sung ki thehthang uh hi. Pawlkhat in Nahtang lui  zui-in, Ciimnuai ah na ki busa uh hi.
 *6.    **Ciimnuai pan Kikhenna*
 Pawlkhat Ciimnuai panin pai khia aa Meitei gun dung zui toto in India gam,  Aizawl, Agartala, Silchar, Haflong Imphal tengh ki theh thang in ki teeng  hi.
 Ciimnuai ah a om lai tengin zong damdam in mun leh gam a zong uh aa a  pawlpawl in a ki khen leuleu uh hi. Pawlkhat in Saizang ah khua sat in  Saizang mi na kici uh hi. Pawlkhat in Bualtung teipona zang ah khua nasat  uh aa Teizang mi naci uh hi. Pawlkhat in Luikaa ah khua satin paisuk uh aa  Sukte naci uh hi. Pawlkhat in Dimpi ah khua nasat uh aa Dimmi naci uh hi.  Mi a tam zawdeuh ciangin khua a tuamtuam ah na ki khenkhen uh hi.
 *KHANGLUI MITE GENNA TUAMTUAM*
 *1.    **U Sein Nyo genna:*
 Sagaing lei Nisuahna lam mun khat ah tanglai aa ZOMIte teengna khua khat om  hi. “Ni dang lai in hih mun ah, “Pu Cihn” kici ZOMI khat teeng aa ama min  pua in “Chin Yaw” ki ci hi.
 *2.    **U Khin Mg Than genna:*
 “Sathung khawtaw lam zotui kang bul ah nidang lai in ZOMI te teeng hi cihna  mualsuang om hi. Tua mualsuang tungah Minye Kyaw Swa a khan lai in hih  mun-a a teeng ZOMI te a simkhakna thu a kum leh a ni, a kha mantakin ki at  hi” a ci hi.
 *3.    **Khan Tin Zam genna:*
 “Sathung khua ah tang lai pute pate tual biakna zong om hi. Tua mun ah pai  in leito leh hanvut bekbek omlai hi. Tua khua mei in kangtum maw, galte in  sim aa khua ki haltum maw khat zawzaw hi ding hi. Tua mun ah ZOMI te na zat  tampi tu dongin kimu thei lai hi. Tua tham loin tual biakna *(Chin  Phaya)*ki ci om hi” a ci hi.
 *4.    **U Daung genna:*
 “Ka neu lai-in Chin Phaya kiim leh paam pen gammang tulak hi. Singkungte  lian thei mahmah hi. Hi mun ah Chin Phaya sim loh Sibani khua bang ki  satnai dek lo hi. Chin Phaya pen tong 9 saang hi. Ka nau lai in hi mun ah  bawngcing leh vasa beengin ka pai zel hi” a ci hi.
 *5.    **U Hla Paing genna:*
 “Kinwon Myinkyi zong ZOMI hi. Amah pen Mintainpin khua mi hi. Mindonminte  unau a ki lemloh uh ciangin, U Chin in Mindonmin leh Kanaungmin, Paganminte  a suamlup ma-in Shwebo ah taipih hi. U Chin makaihna tawh Mindonmin leh  Kanaungminte unau in a U inn luahpipa sim in a zawh ciangin Mindonmin pen  Kumpi suak hi. Mindonmin in U Chin tungah lungdam mahmah in, U Chin ci nawn  lo-in U Kaung naci hi. A teenna khuamin zong Mungdaingpen kici pen laih in  Mintaingpin kici hi. Tua ZOMI ahi U Kaung (U Chin) pen Kawlgam sung panin  Italy leh France ah a masa pen Ambassador (tan-amat) ahi hi.
 *6.    **Sir George Scott. KCIE, genna:* 
 The “Chin” called themselves “Zho or Jou or Shu or Yo…” na ci hi.
 *7.    **Carey and Tuck genna:*
 … “Chins” … that name … the Chinese “Chin” meaning “Man.” The “Northern  Chins” called themselves “Yo (Jo)” or “Zo.”
 *8.    **Dr. H. Vum Kho Hau genna:*
 “To be called *“Man”* has been the aim of every race, hence the name  *“Chin”  * perhaps stuck for decades in documents and in official use but in resent  times when Christianity had spread, the more common and general name of *  “ZOMI”* began to be generally used ……which the people called themselves may  be permanently used once and for all” na ci hi.
          “…Chins who have migrated into Burma from the Tibetan  Plateau…down to Gape Negrais ……There were Chin Levies in the Armies of King  Bayinnaung of Toungoo (1551-1581) and of Alaungphaya of Ava (1752-1760). ……  Many Chins living in the Pakokku, Thayetmyo, Prome and Henzada districts  have become Burmanised. (Report of the Frontier Areas Committee of  Enquiry–1947.)
         “The ZOMI Innkuan Laibu (History of the ZOMI Family) is the result of (25) years research……” The Author.
 ZOMI INNKUAN LAIBU (J.G Z Tawng, Naulak; December 30th 1973)
 A Kaikhawm,
           Sia Mangpu
 Malaysia.

No comments:

Post a Comment

hih sung a ong lut ong ih u leh nau a kua mah peuhgh. it na khut tawh ban zal khut ong len in