Monday 4 March 2013

Pipute Biakna Leh Sakhua - II


Thanghou leh Liandou te unau I gen khinta, himahleh Lal thupi Lersia a hong thupi khiakdan gentel poimoh hi. Thaisimi in sial hau mahmah chihthu Lersia in theikhia a sialpi hoihtakmai leikhia hi, lampi ah paihoih theilou a, phuisam zenin paipih hi:
 “ Sial pai in, Thaisimi sial pai in, nunglam ah meivom a kai e, mailam ah ngoumei a vak e, nunglam ah gal a om e, malam ah len`khawm thawm a ging e, huai sih in hon khen e, huai sih in hon sam e, Ka sial pai in, Thaisimi sial talpak pai in”, chi`n a paipihthei chi uhi.
 Sial a kaih chiang un, “nunglam ah kamkei a om e”, chi ua pai zel ahi chi uhi. Lersia in huai sialpi a neih apat hong hausa a, Liando leh Thanghou te unau in huai sialpi mah hausak pih uhi kichi hi.
Ton/Thangsuah/Thangchhuah/Chawng:  Pipute danin Ton kichi thupi kisakna lel hilou hial hi, amautawk a ahihtheih tungnungpen uh (social service towards humanity), nasephoih a vualzawlna muh kilam-etna ahi hi. Tong masapen a chiamteh bel DAHPA hi a, a ton la,
“Ka ton khuang aw thang zawm zel aw e
Ka han khuang aw thang zawm aw
Ton khuang leh hankhuang thuah ta`ng e
Mual I hem a thang hi`g e”
Lersia a thupii mahmah ziakin Chawng/Tong/Thangsuah a, hichi`n la sa uhi:
 “ Lersia chawng mata, Vanlaizawl a chawng mata, ho, ho, ho”.
 “ Pha dimdi e, pha dim dim e, ka hmawngzawl lo pha dim dim e, Mim leh zuchang a lawina, ho, ho, ho”.
“Suai hnuai ah vangkhua ka siam, A khua kipin ai ruan e, Suangsapui a rang ka thah, Ka do cheng hnuaisiah ing e, ho, ho, ho”.
Huchimah bangin Liandou leh Thanghou te unau leng a hauhsak mahmah ziak un Tong uhi. A ton la uh:
“ Lamli leh lamtual ah aw                                          
Setang pal sialsial leng e
A sa niang in pal leng e
Guhsa niang in pal leng aw e
Ninu`n tang lam di`n honsawl e
Dumpuan ngawng ah ka bang hi e
Ka sak leh ka khang hong en ve ua
Dai a khuva tawn ka bang hi e
Thanghou in dialsan hong khim hen la
Liandou in dialvom hong khim hen aw
Liandou in dialvom hong khim hen aw
Ninu tual ah tang honglam ve aw
A mi kilel kilel a e
Michih lai ah hau I ta mah tungnung e
A va kilel kilel e
Vachih lai ah zangphualva mah tungnung e
Thanghou Liandou dousen sangah
Khuakim kai e miza lungkai e
Khuakim kai e miza lungkai
Zatam lai ah lawi bang thang nah e”
Pipute hunlai in gallu la ua, sai, sahang, zangsial, vompi, ngalkhaat, leh sa lauhuai (mihing that thei) mat kidem uhi. A man-tam theithei te vualtungtuanna hun hi a, mihangsan suaksak uhi. Khosakna ah lohching diak om ua, huaite zong thupi kisa ua, mihangsan leh khosa theite Chawng/Tong/Thangsuah thei uhi. Khovel khosakna ah, kidemna thupipen suak a, mihingpihte tung a kisialna bek hilou in niang leh tai a nopbawlna hun hi a, charity nasep thupi mahmah khat ahi hi (a thawn a khosung mipite leh khoki`m khokiang a mihing om tengteng zu leh sa a ni tamkuam tak vaakna). A poimoh pen bel, sihnung chiang a thupitak a pialgal luttheihna ding ngaihsutna ahizaw hi. Pialgal a misikhua ah niang leh tai in omthei ding in ki-um uhi, tuaziak ahi, a hinkhua ua hichituktel a nesep a hahkat nasan uh, leh galhang, galhat, gamsa lauhuai mantamtu hihding a kidem maimah uh. Galmat, salmat, leh gamsa thahsa tengteng toh pialgal lut nainai a, sa leh gal lakte tengteng pialgal ah nasemtu muanhuai suak ding ua, nek-tak tasamlou hial ding ua, thupitak a sihnung nasan a khosak ding bel telhuai mahmah ding mah zaw ahi ve. Ton dan tuamtuam nei ua, ni sagih sung vingveng tong zoute bel thupi kisa hial uhi, sial sawm a tong, sial sawmnga a tong, sial za a tong chihkhong a kidemna thupipen pen uh ahi hi. Thawmte Mangum sial sawmnga in tong a, Kamhau Sukte sial sawmnga in tong a, Mangsum Guite sial sawmnga in tong hi. Pawite ton dan, Paite Ton dan, Lusei Ton dan, Ralte Ton dan, Thadou Ton dan, Vaiphei Ton dan etc. chituamtuam omsak uhi. Nihvei, thumvei Tong zou zong om uh chihdan ahi.
PAWL KUT: Pipute Kawbaw Valley vel (Khampat leh Kale-gunkhawn) ah a om lai un kum thum sung sing/thing/tree kial a tung ngei hi (singkung tengteng keu gaivek), nek leh tak ding om mahmah louhial a, tampitak in sihna tuak ua, haksatak in hinkhua zang uhi. Kum thum zoh in, sing-kial (famine) hong bei a, khosakna pangngai pankhethak theinawn hamham uhi. Tua kum in buh leh baal haupeetmah ua, ui, ak leh vok zong neithak siausiau uhi. Khuazi`m pathian` vualzawlna ahi chi uhi. Huchituk tel a haksatna paikhengsan thei a hon bawl, buh leh baal, leh sabeu lianlian nethei lai dia hon siampa tung ah kipahthu gen ni chi ua, PAWL KUT/SIKPUI RUOI/KHAWDO PAWI/CHAVANG KUT nasatak in bawl uhi. A kipat tung in bel, tangval hoklak te`n sakuh kua bawl ua, buhpawl toh sakuh kua ah lut zungzung ua, a tawng ah sabeu koih uhi, sabeu kituh in sakuh kua ah lut kutkut sek ua, putek zukham nasan lut kutkut sek uhi, hun hongpaizel ah KUT chih hong piangsuah hial a, pawltlak lai ahih toh pawl zang a kimawlna ahiziak in PAWL KUT chih hong piangdok hi. Hiai ni nopbawlna ni hi a, khosung mipi tengteng in ann nekhawm ua, migenthei, meithai, tagah, leh daikilkar a mite nasan in nuamtakin hun zang thei uhi. A neideuh te`n vok khong gou ua, khekleh theithe sek uhi. I zatdan kibang sipsip kei mahleh, misisate suunna hun le hi a, khawnawl lam ah hanmual ah, sa, buh, sang, aktui, leh thil dangdang tawi in kuan supsup sek uhi. Paite te khuado Kut bawldan pen khunkhaan mahmah leuleu a, a phuisam la te uh hiai dan ahi:
“Do na lingling, do na ling ling e, gual in kum khua do na lingling e,
Gual in kum khua do na ling ling e, do han ah nau bang va kap tang e,
Kum kikhen e, solkha dang e, zi`n in a vang khua zong  hen aw,
Ziin in a vangkhua zong hen aw, sian sung tui bang siang  heh aw,
Tu kawl tawi kum khua in khen a, Ningzu khum lai aisa  aw e,
Ningzu khum lai aisa aw e, Khan kumsawt chiam lai leng e.

 “Patian phaza awi hi’ng, upa awi hi’ng, khua awi hi’ng,
 Tui awi hi’ng, sikdam phadam a ka lak hi,
Taang aw hong in, miim aw hong in,
Namtom namsau khuplah hong in,
Tuilu tuitaw khuplah hong in,
Ka bansak ka ban kon hong lai hi,
Ka bem sak  bem khang hong lai hi”.

Dawi/kau hawlkhiakna zong nei ua hichidan in phuisam uhi:
“Dawi hang kau hang nam hang aw,
 na zun na ek nam sia,Na ni na kha ching ta,
na zi na ta te’n hong lametna sawt ta,
 Na inn na lo zuan in”
CHAPCHAR KUT: Pipute hun in pawl kut zoh in lou mun ding ngaihven in kithoi pah vitvit ua, louvaat in gamgiak ua, sawtpipi nasem in gamlak ah hunzang bei uhi. Zum leh hiam kar ah naasem ua, sihtheihna dinmun tampitak palsuah uhi. Lou mun pen khua apat gamla kuamtak hitangpi a, gamgiakte damtak a hongtung thei bel kipahhuai mah ahi hi. A kipatna bel, Suaithang Kolni lal lai in sabeng ding a gamvakte lohsam ua, khase hial uhi. Lal in hehpih mahmah a, nek ding vok gou a, zu leh sa pia hi, sabeng lohchin hun sangin nuamsa zaw maimah ua, zaankhua in lam dupdup uhi. Hiai hun pen kumteng in pathian kiang a kipahthu genna danin hunnuam zang zelzel ua, hanmual vehna nei ua, misisate kiang ah sa, sang, buh, aktui leh adanng dang puaksek uhi. Lusei te`n chai lam achih uh suakdok hial hi.
SA-AIH LEH GAL-AIH: Kum 1890 tan in I pipu te`n gallu a lak chiang leh Galmat/salmat a neih chiang u`n Gal-aih bawl ua kisial thei ngial uhi,
“Simbu in builu gun gal ah kaipih ta, Simbu lal thah kei lal thah, Khuamual ah lu suang ing.
Lal I thah kua pat a hiam aw, Simbu lalta pat hi e, Simbu lalta pat hi e, pengpetlet lal thah hi e,
Simbu laltan lal a thah leh, lalkung ah hanzai san, milai ta pan lal ka thah leh suangmual ah hanzial san.”.
“Phu lang e,…chin aw, Na batphu lang e, Mual chin sang ah Khavang zin bang ko ing e, Lenlai ka tung nung e….”.
Gamsa lauhuai humpi, sahang leh a dangdang a mat chiang u`n kisial thei mahmah ua, a samat uh azir in Hanla sa uhi:
“ Ngal liang e, tangin ka lungtup e, Zonun ah tui   bang ka la hi e,
  Vanlai khua phelep bang e, vanlai khua te’ bang e
   Ka nu aw hong muak aw, ka pa aw hong muak   aw”.
 
“Phu lang e,…chin aw, Na batphu lang e, Mual chin sang ah Khavang zin bang ko ing e, Lenlai ka tung nung e”.
 “ Valpan e…ka than nan e, Tuallian sanglian ka zo nan e, kawlkei sanglian kai ing e, Ka tun ei tawi e”.
“Phualva mei bang ka an e, Ka zua’n ei tawi e, sa kamkei lai ka tan e,
Kawl kei e..ka than na`n e, Tual a num khuang at ling ai e”
“Ka thang e, kawlciang ka tawi e, Ka kawlciang tawi gia bang atang e,
Ka kuan lam in e, Lummei a kai chiichiai e, Ka chiah lamin e, Len tawm a ging dimdim e”
“ Lungsa nu hi e, lungsa pa hi, hong tum e, Thang mualpi  tawh kim hi e,  Kawl chiang khat a pham hi e,
Huisai a cih mualpi tawh kim kawlciang khata pham aw e,
Kamkei a cih se al bang pawl aw e, suul a leh ngam omlo e,
 Al khuan e, lenli kai zo lei-ah a sa thang sawn ka tun e,
 Tung salian hi e, tung mul hi e, tum phang lian hi e,
 Zanga phai dawn ngek tep e, tuldawn heisa eng abang hi  e
Zuk phu lunglang e, salang ka beng chiang e, lungsa lian e, tung aw sang luang kakaih nak e”
 
“Ka tun in e, hong tawi e, phualva mei bang ka an e, ka zua pan e, sa kamkei lai ka tan e,
Va la tang e va laang e, kamkei na gial va laang e,
Kamkei na gial va laang e, na gial sangsawn va laang e
Kamkei laang e, sawlsa nuai-ah a laan gel ching man lo e,
Kei pawh laang ing, sunni nuai-ah sangkop tu bang vai ing e”

 “Khua lun e, lung sa lian e, zuk phu lu lang e,
Tang in e,  salung ka beng chiai e,
Ka tun hong tawi e, zang phual mei bang ka an e,
Kka zuan hong awi e, kamkei gial lai ka tan e”
Thau ginthei teng in gin dupdup ua, a phungmin uh leh a suangtute min aban aban in samsuk samtou zialzial sek uhi. Bang hanga hiadan chiing ahi ua , ichih leh, thupina hi a, a sakhuana/biakna uh toh kizawitawn mahmah leuileu hi. Sa mat, sa aih, gal mat, gal aih tengteng a siahloh ding uh hi laizang inchin, pialgal a misikhua ah, niang leh tai in khosa ding u`n ki-um uhi.
DAWI LEH KAU THAWI: I pipu te`n muhtheihlouh khaa gingta ua, dawi chituamtuam gingta ua, thawi lungdam sawm ua, bia uhi. Dawimangpa pen Lungzai le chi ua, tangthu kumluite ah, Pathian leh Lungzai kihousak ua, “sa liam gumzaw ding maw, Mi liam. Sa liam in mual ah a tuahleh mual ah ne loplop, guam ah a tuah leh guam ah ne loplop, Mi liam mah gum ni”, chi uhi. Pathian pen itna leh zahtakna toh bia ua, dawi leh kau bel lau leh li`ng kawm in thawidam sawm zaw uhi. Dawi chituamtuam nei uhi, gamhuai, gamkaupi, sikha, dawisekawngkang, pheisam, khuavang, Lasi, Ngoi-ok etc. Gam lak, kawlken lak, leikawhawm sung, suangnuai, sih lak, mualsang tung, tuili nuai, inn nuai, sumtawng, lou mun, singkung, gampi etc. ah dawite teeng danin thei uhi, tuaziak mah ahi, damlou a om chiang un, dawi keih chi ua, inndawi maw, gamdawi maw, chinak-khem uhi.
Dawi leh kau thawidamna ding in Siampu kibawl ua khosung leh gamsung ah zahtaak penpen lawi ahi uhi. Vaantaang zattheih dingin “TUAL SIAMPU” (community priest), beh sung ah TULPI (clan priest), leh innsung Siampu (household priest) nei uhi. Siampute`n, siah, buhsun, saliang, nasep (social work) awl uhi.
Pusa thoih: Innsung kithoihna ahi, sumtawng kithoihna ban ah pusa kithoihna pen Paite te kia hilou in Zosuante khempeuh in hihchiat uhi. Vok mahni vulh ngekngek kizangthei lel a, behsung a Tuulpi kia in hia kithoihna saithei hi. Siampu in innsung innnuai teng ah phuisam kawm in pai kualkual a, tanupi in zubel toh a nung zui hi, a phuisam kawm in zu tui phih suihsuih zel a, a kisam a omleh tanupi a panpih dia mansa ahi hi. Innsung ah ludam chidam a pian nang, buh leh baal hauhna ding a, vualzawlna ngetna dan ahi hi. Pipute leh hon sihsante suunna leh suklungdamna dan ahi, a hon vualzawl ding uh deihna ahi.
(Hunsak phot ni, sutzop ding in)

No comments:

Post a Comment

hih sung a ong lut ong ih u leh nau a kua mah peuhgh. it na khut tawh ban zal khut ong len in