Wednesday 4 January 2012

ZOMI NAM CIAP TEH NA

Zomi Nam ciaptehna ~ By- Pu Mang Tung Nung Feb.20.1957

                                          Chin Witthitha Daing A (7) Veina
                                  ZOMI NAM CIAPTEHNA NI
                                          Tedim Khuapi
                           Captain Mang Tung Nung’ Thugenna
                                                                             Date : Feb. 20, 1957

Hun-ukpa leh hong kikhawm mipi te aw, tu ni-in a (7) veina Zomi nam te’ ni hunah thu gentheihna hun ngah ka hih manin nakpitak ka angtang aa, ka lungdam mahmah hi, cih thukong honna in kong gennuam hi.
Hong kikhawm ulian makai te leh mipi te aw, tu ni-aa kong luikhiat nop thu bulpi-in, “Eite in banghangin Zomi Nam Ni, thupitak leh nopci takin bawl ih hi hiam?” cih thu ahi hi. Zomi Nam Ni ih cih in thudang hilo hi. Gam Kigawm Kawlgam sungah Zogam(Chin Witthitha Daing) leh Zomi(Chin Amyotha) om taktak mah hi, cih pen a kip semsem nadingin pholaak aa, pahtawina ahi hi. Banghang in Zomi Nam Ni pen Zo minam buppi-in a bawlhuai Ni thupi hi, ci-in ki ciamteh hiamcih leh;
1. Zomi te pen Kawlgam taangthu ah a kilangh, a om takpi ih hihna,
2. Zomi te in gam ih neihna,
3. Zomi te in biakna, ngeina leh lai a tuamin ih neihna,
4. Eite pen Zomi minam ih hihna, cih te hang a hi hi.
Hih bang ni thupi ni manpha hong piankhiatna pen a thubaih hi 

Hetlo hi. Zomi minam buppi-in nuntakna leh neih le lamh paaikhia aa hanciamna tawh hong piangkhia ni manpha ni thupi ahih manin tuni pen Zomi khempeuh, Zomi lungsim nei khempeuh, Zomi te om hi, ci-in a kipsak mite khempeuh in a kip tawntung nadingin zahtaakna tawh hanciam in bawlciat ding uh hi, cih pen uplah nading omlo hi.

Hong kikhawm mipi khempeuh te aw, Zomi te in Zomi Nam Ni a bawl manun minam dangte thusim lohna leh zahtaak lohna hi hetlo hi. Zomi Nam Ni ih bawl manin Zomi te in Zomi te zahtaakna, thupi simna bek thamlo in Zomi te in minam dangte zahtaakna leh thupi simna ih lahkhiatna ahi hi. Minam tuamtuam ki thutuahna a om theih nading in kamciam piakna zong ahi hi. Eite in eima’ minam ni thupi bawl lo, zahtaak lopi-in minam dangte thupi bawl in ka zahtaak hi, cih thu pen khiatna neilopi ahi hi; Minam tuamtuam te kilem ki thutuakna cih zong om nawnlo ding hi. Tua ahih manin minam tuamtuam te kilem ki thutuak ding a lunggulh taktak te in amau tawh kisai minam ni te bawl hamtang ding uh hi; Minam dang te zong a mau’ minam ni thupi te thupi saan in a bawl nading un limpha takin hanthawn ding uh hi.

A zahtaakhuai mipi khempeuh te aw, Zomi te in Zomi Nam Ni a bawl manun gam kigawm buppi sukha in kisiasak hi, cih piandan khat upna a nei ki om hi. Tua pen upkhialhna, gen khialhna bek mah hi kha ding hi. Gam Kigawm Buppi ki lemna a susia thu te kan ni ci le’ng:
1. Minam lungsim neihlohna,
2. Gam Kigawmkhawm lungsim neihlohna,
3. Minam khat le khat ki deidanna,
4 Ki lemkim ki leekkimna omlohna, cih te khempeuh in kilemna
hong susia thei thu te hi, cih pen eite in kip takin ih um hi. A sawtlua nailo taangthu khat enkik pak le’ng: Zomi te pen minam lungsim in gawmkhawm in ki thutuak uh hi. Tua ki thutuahna hang in gamkeek Mikaang lehdona, Japan te
lehdona, gambup suahtaakna, Gam Kigawm Buppi piankhiat sakna leh Gam Kigawm Buppi a kitapkhap loh nading nasepna te ah minam dangte tawha kibang in nuntaakna, neih le lamh paaikhia in, hanciam takin na nasem uh hi. A hanciamna uh leh a kipiakkhiatna te uh a kitel sinsen hilo ahi hiam?... Hih pen minam lungsim neihna ii’ hansuahna pan hong piangkhia a hih lam kilangh hi.

A zahtaakhuai mipi khempeuh te aw, Zomi Nam Ni ih bawlna in, minam tuamtuam te kilem kithutuak nading leh Gam Kigawm Buppi a kip nading hi, cih te kong gen khit ciangin Zomi Nam Ni hong piankhiatna a hang bulpi te kong gentel nuam hi. A beisa 1948 kum January kha ni 4 ni, zingsang nai 4 leh minit 20 hun in hih ih Gam Kigawm Buppi pen Mangkaang(British) te’ khutnuai pan, ei le ei ki-uk a suakta kumpi gam khat in a ki taangko zo khin ahihna thu mipi nautaang buppi-in ih theihtek ahi hi. Hih bang aa Gam Kigawm suahtaakna ih ngah khit tak ciangin Zogam sung aa om ukpi te in a sawltaak te uh pawlkhat Zangkong ah paisak uh aa, Gam Kigawm kumpi tungah amau’ noptuam nading va ngen uh hi. A nget uh thu pen; Nidang aa a ngah den uh ahi ukna thuneihna leh siahtung siahphei te mipi te in a nialna uh thu ah amau’ noptuam ngah ngei te kipelh lo in a ngah paisuak nading un, kumpi-in gammi te tungah thupiakna khat abawl nading, cih thu ahi hi. Hih bangin a nget uh ciangin Gam Kigawm kumpi-in, ei’ gam pen Democracy gam ih hih manin Democracy ngeina bangin na khempeuh mipi’ thukimna tawh ki semthei bek hi. Mipi’ deihna tawh a kilehbulh thupiakna tepawl pen bawl huailo hi, ci-in thu zasak kik hi. Lungkim zo tuanlo ahih manun, Zogam ah thu kantel pawl khat hong phuatsak nading un ngenthuah leuleu uh hi. Kumpi-in thukim in saang hi.

Kumpi-in U Vawm Thu Maung - Zo vuanzi, U Thein Maung - Daing Menzi, U Soe Win – Pilna lam Mangpi te a kihel Commission khat phuanin Zogam ah thukantel dingin sawl uh hi. A masa in Tedim gam ah pai uh aa, makai te leh mipi te tawh ki mu in dong uh hi. Tua hun lian takteh nautaang buppi-in, ukpi te’ thuneihna leh siahkaihna te a thukim hetlohna uh nakpi takin pulaakkhia uh hi. Khalkha leh Falam gam te ah zong pai-in va kan kawikawi uh aa, nautaang buppi-in Tedim aa mah bangin nakpi takin ukpi te na nial uh hi. Thu kanpawl te in a kan kawikawi khit uh ciangin Zogam Falam khuapi ah a kibawl Gam Kigawm ni(Pyidaungsuh nae) hun bawlna ah va kah lai uh hi. Kumpipa Sat Swe Thaik leh kumpi lam thunei ulian te zong tua hun ah kihel thei uh hi. Tua kikhoppi ah Tedim, Falam, Khalkha, Kanpelet, Matupi, Paletwa gam te panin mipi’ taanggmi tulnga bang ki kaikhawm uh hi.

Gambup Ni nunglam ciang in taanggmi khempeuh thu kikupna kinei aa, tua sungah; Mangkang te’ khutnuai pan a suakta Kawlgam ah Zomi mipi te’ lunggulh thu te, gambup kumpi te tungah puaktoh dingin ki thukim ciat uh hi. Tua a kikup uh a thukim uh thu pen: Mipi/nautaang te’ deihna bangin, ukna thu neihna leh siahkaihna ki-ukna lui pen puahpha aa, hong kheel sak nading un thusunna leh thukhentatna ahi hi. Hihbang thusunna hongnei pa pen hong nusia sa ahi, Subedar Thang Za Kai (Tuithang khua,Tedim gam) ahi hi. Thusunna a thukimpih tepen U Han Bung Thang
(Kanpetlet gam Lumyosuh Hlutdaw Ahmat lui) leh U Chawn Mang(Laizo khua, Falam gam) te ahi uh hi. Hih thusunna vote khia in a khen uh teh, mi 5000 sung pan mi 17 bek in nial in mi 4983 te in ki thutuak takin thukim in kipsak uh hi. Hi ci bangin a tamzaw thukimna tawh ukpi te thu neihna ki beisak ahih manin Zomi mipi te in Democracy ii’ thu luanzia a theihcianna uh a kipatna ahi hi.
Hih bang teng khit ciangin thu kantel pawl te in ukpi te ii noptuam
ding a kilawm khop ciang a ngah nading un Gam kigawm kumpi tungah nget sak niloh uh ahih manin Kumpi-in hehpihna sum Ks. 500000/(5 Lakhs) ukpi te aading in pia khia hi. Hih hehpihna sum pen ukpi leh hausa pawlkhat in Ks. 70000/(tul sawm sagih), pawlkhat in Ks. 20000/5000/1000 pan atawm pen Ks. 100 dongin hawmkim ciat uh hi. Tua hun aa kipanin kum tampi a ki thuak ahi, ukna aana leh siahtung siahphei ngeina nuai pan mipi nautaang khempeuh in suahtaakna a kingah ahi hi.
Tua ahih manin February kha 20 ni pen kum tampi sung hong ukcip, sihuup meetdok ukpi ki-ukna - mipi deihna tawh beisak in, Zogam ah Democracy ki-ukna a ki phuhcilna NI THUPI khatin Gam kigawm buppi bek thamlo, leitung buppi-in hong theihpih nading, 1950 kumin Falam khuapi ah “Zomi Nam Ni” ci-in thupi takin kibawl hi. Tua banah kumsim kumsim in Zomi Nam Ni pen Tedim, Falam, Hakha, Mindat, Kanpelet, Matupi, Paletwa leh Yangon khuapi te ah kumpi’ huhna tawh hun kibang in kibawl hi. Hih pen Zomi Nam Ni hong piankhiatna taangthu leh ki kheelpina khat ahi hi.

Hih bangin taangthu sungah a minthang, Zomi nam bup in hanciam in a ki phutkhia, Zomi Nam Ni pen a beisa 1956 kum October kha kipat lamin Chin Affairs Council(Zogam Kumpi) te in a thu kikupna uh ah “Ki phiat hi,” ci-in khentatna nei uh hi. Hih thu khentatna pen ih taangthu sungah diipkuat huai suamna ih thuakna ahi hi. Hih thu pen thu paizia ngeina bang hi nawnlo hi. Gamkeek te’ khutnuai pan suahtaak nading, ukpi ki-ukna beisak nading, Democracy ki-ukna phuh nading, ih gam suahtaak nading, gam kigawm buppi a kipden nading in hanciamna te lakah a minthang Zomi Nam Ni, cikziathuai takin phiatding, cih khentatna pen a tung aa hanciamna teng khempeuh nawlkhiinna leh paihkhiatna tawh a kibang lian ahi hi. Hih in mihing ahi lo, mihing’ lungsim a paailo te’ nasep-taangthu kisuamna lianpi ahih lam tel ding kisam pha mahmah hi.

Leitungah minam ni te bangzah in ki limbawl hiam, cih, taangthu tungtawnin teci kong lakkhia nuam hi. Leitungah gamlian gam thupi pen ahi, America gamah minam zui, gamkhen zui-in Ni te thupi bawl tek uh hi. Soviet Russia ah zong minam zui Soviet te tawh kizui-in minam ni bawlding thu nakpi takin ki hanthawn uh hi. Ei tawh a kinai pen Sen(China) gam zong en mah dih un! Minam limbawl ding thuuk takin ki hanthawn uh hi. Hih bang aa thumaan hanciam sepkhiatna te hangin America gam, Soviet Socialist Russia leh Sen gam te in ki thuhual in a khangto, leitungbup in a muan gamlian gam thupi pen dongin leitungah minthang uh hilo ahi hiam?
Ih Gam Kigawm Kawlgam zong lungngai dih un! Shan, Kachin, Kayin, Kaya, Mon… cih bang minam khatciat in amau’ minam ni lim ngaihsut tek uh ahih lam, ki langh sinsen hilo hiam?! Hih bangin minam ni te ih lim ngaihsut ciat manin Gam Kigawm, cih - ki lawngkhat theihna hong kipkho thei ahi hi. Hih minam ni te om nawn kei leh Gam Kigawm(Pyidaungsuh) cih zong om nawmlo ding hi. Tua bang lian mah in Zomi Nam Ni a kibawlna pen Gam Kigawm buppi a kip nading ahi hi. Hih bang ni manpha ni thupi phuatkhiat ding sangsik in phiatmaai ding khentatna te hangin Zomi te lungsim nasia takin liinglawng sak hi. Gambup Dialpi(Naingandaw Alan) aksipi 5 sung pan 1 a maimang ding aa bawlna ahi hi. Hih in Gam KIgawm Lungsim nangawn hong sukkhak ding ka lauthawng mahmah hi.
Hih bang ni thupi Zomi Nam Ni phiat ding aa, a khentat Zovuanzi
(Chin Affairs Council) te, taanggmi(Kosale)te tungah dotna pawlkhat ka dong nuam hi:
p-4
1. Chin Affairs Council (Taanggmi) te kua minam hiam?
2. Hih taanggmi te in Zomi Nam Ni sukmit ding khentatna tawh amau’ minam nangawn zahtaak nawnlo ahih leh namdang te tungah bang ci bangin zahtaakna lungsim nei thei mawk ding hiam?
3. Gambup dialpi ah aksipi khat aksi nga in a uumcih nasung pan aksi khat pen Zo minam te ii kiciaptehna ahi hi. Hih Aksi suphiat in beisak mawk ding ih hi hiam?
4. Hih in Zomi te namdang te’ khut sungah sila hong suaksak nuam ngaihsutna kawi hi mawk lo hiam?
5. Gam kigawm sungah a kilangh, a om taktak Zogam(Chin Wittitha Daing) pen a min kiphiat in a maimang ding aa bawlna hi mawk lo hiam?
6. Ei Zomi te hoh bang minam in hong piansak sawm ei de! A beimang ding peetmah aa hong bawl takpi a hiam? Zomi mipi 5000 te in khentat in a kipsak uh Zomi Nam Ni, phiatding a khentat Zomi taanggmi 13 te pen mipi taanggmi taktak hithei nawn ding a hiam? Democracy kumpi te ii paizia ngeina hi nawn mawk ding ahiam? Chin Affairs Council te bang Council ci ta ding ih hiam?

Hih thu te siksan in Zomi te in kuakua’ suksiatna te thudon lo in, Zomi Nam Ni pen a khuakhua a gamgam ah kumsim kumsim in ih bawl tek na tawh Zomi nam a kipden nading, Gam Kigawm Buppi a kip nadingin ih hanciam ciat nading nakpi takin kong hanthawn phapha hi.

A zahtaakhuai mipi khempeuh te aw, kumsim aa kibawl Zomi Nam Ni ahi, February 20 ni-in kumpi-in Zogam sung aa saang te leh zum tuamtuam te khak sak hi. Zogam kumpi-in Zomi Nam Ni kiphiat hi, ci-in a khentat khit uh tukum Zomi Nam Ni-in zum te saang te kikhak nawnlo pahlian hi. HIh in bang hong lak hiam, cih leh; Zogam kumpi(Chin Affairs Council) te-in Zomi nam buppi ii’ deihna pen zawhthawh thu tawh a langdo uh ahi hi. Hih thu ah Zomi mipi te in lukuun in mawkthuak zolo ding hi. Zomi Nam NI pen a loh theih loh in ki bawl hamtang ding hi. Democracy gam cih pen minam te’ deihna thupi saanding ahi hi. Tua hi aa, bangbang thupiakna tawh zum leh saang te a kikhak kei phial zong in zum leh saang ah a om Zomi te in hih NI(Zomi Nam NI) in ki lawngkhat in zum kahlo, saangkahlo, deihna pulaak in, Zomi Nam Ni bawl veve ding hi le hang, hih pen thumaan gamtatna ahi hi. Kuamah in thumaanlo hi, ci-in hong gen ngamlo ding hi. Kua in hong buaisak zo ding hiam? Hih bang nasepna pen minam dang te in kho takin hong thukimpih ding uh hi, cih ke’n ka um vilvel hi.

A zahtaakhuai mipi khempeuh te aw, Zomi Nam Ni su mit dingin a
khentat Zo vuanzi U Za Hre Lian in Falam khuapi panin gambup dialpi khai-in, thu genna aneihna ah; Zomi Nam Ni atuam akee aa ih bawl pen khiatna neilo hi, gam kigawmkhawm lungsim neihlohna tawh kibang hi, ci-in a gen kammal pen thu neu lua mahmah hi, nuihzaakhuai mahmah hi. “Gam leh minam” cih kammal a theitel mello tawh kibang hi. Thudang khat in gen le’ng, gam kigawmkhawm lungsim a cih pen Gam Kigawm Kawlgam suksiat nading sepkhiatna tawh kibang taktak hi. Hih zah aa gam leh minam tungah a ciampeel kua dang om nawn ding hiam? Hih bang mihing te in ama’ minam nangawn zahtaak lo ahih leh kua minam te zahtaak peuhmah ding hiam? Gam KIgawm buppi ee leh! A zahtaak zo lai ding hiam? Hih pen a kilangh mahmah thu ahi hi. Vuanzi U Za Hre Lian in gambup thuthak phuankhiatna zumpi (Radio Station) panin taangkona, Falam ah a genkhiat kammal te a tomin la ni ci le’ng;
NGALKHUAHANG PEN MI HONG KINEIH BANG AHI HI. Lamkhat ah Va-ak Utong kineih taangthu tawh a kibang lian ahi hi. Hih thu pen Zomi minam khempeuh in ih theih gige ding kisam hi.

Thukhupna lamah kong gennop thu in: Zogam gamkee sungah gamthu ngaihsutna tuamtuam ki lamdang taleh Zo minam thu ah ahih leh Zo minam te ki thuhual ki lawngkhat aa ih om ding ka um hi.Leitung taangthu ah zong ngeina lui phiat in mipi’ deihna tawh ngeina hoih khat peuh a kiphuh ciangin, ngeina lui sungah hamphatna a ngah mi tawmkhat te pen cikmah hunin lungkim cih om ngeilo hi. Ngeina lui pen mah a hihtheihna namkim uh zangh aa, hong thunluut kik nop ding uh a kitel sinsen ahi hi. Hih thu pen eite in ih theihtel khitsa thu ahi hi. Hih Zomi Nam Ni phiatmaaina ii’ a sungthu taktak pen ngeina lui a lunggulh ukpi te ii’ mapanna ahi hi; Mipi’ deihna tawh ki keelki vilvel hi; Mipi’ lunggulhna a sukmaai sak ahi hi; Democracy ki-ukna a muangzo taktak lo uh ahi hi; Hih pen akuul hetlo nasepna ahi hi.

Tu ni-in ukpi ngeina a kiphiat zenzen hangin ukpi te pen Zomi te in Unit Council, Village Council te ah Ohkathah panmun ah kikoih to veve hi. Hih mun ah Zomi te’ lungsim picinna leh lungsim thupina taktak hong kilanghkhia hi. Tua bek thamlo, Zomi minam te’ taanggmi(Hluttaw Kosale) dinmun nangawn ah ih koih to veve lai hi. Hih thu te nuamtaksa in Zomi Nam Ni a phiatmaai ahi hi. Lamkhat panin ukpi thuneihna leh siahtung siahphei ngeina te a thunkik zawh nadingun, a hanciamna uh ahi hi. Hih bangin ih kalsuan tohtoh leh, hih ukpi te tungah Zomi mipi te in pi ngaihsut zolo in neumuhna lam ah piangthei zaw kha ding hi, cih a kisai mite tungah ka theisak nuam hi.

Zomi te ki thutuak nading - khantoh nading - gam kigawm sung mi namkim te si khat sa khat suak in ki-it nading - Gam KIgawm buppi a kip nading - Democracy ki-ukna hong tualbial nading in; Zomi te aading in a thupi penpen ahi Zomi Nam NI pen kumsim kumsim in, lungkhauh tak leh picing takin peello in ih bawl tohtoh nading in, a tawpna pen ah hanthawn in kong satsuah hi.

ZOMI NAM NI PI - kip tawntung tahen!
ZOGAMKEE kip - tawntung tahen!
GAM KIGAWM BUPPI - kip tawntung tahen!

No comments:

Post a Comment

hih sung a ong lut ong ih u leh nau a kua mah peuhgh. it na khut tawh ban zal khut ong len in