Showing posts with label ZOMI THU. Show all posts
Showing posts with label ZOMI THU. Show all posts

Monday 4 March 2013

Khangluite Hun khendan


Nikhat kici sun leh zan kigawm nai-24 pen leipiancil aa kipan a paipai ahi hi. Nipi-khat sungah ni-sagih om-a, tua nite pen min kiguan ciat hi. Nipikaal-khat sungaa ni-sagih om penzong leipiancil pan mah a,Thang Siangh Pasian seh ahi hi. Leitung dangte tawh kizopna neilo Taanglai i Pu i Paten koipan ngah hiding uh hiam, i thei kei hi.  Ahihangin minam thupi pan hong piang hikeileh, Nipikaal-khat ni-sagih cihleh, tua ni-sagihte min kician sinsen aa neihna ding thu omlo hi. Africa gam leh tuikulh tungaa teeng' minam puansilhlo a tamzaw in, Nipikaal simna cih bang neikhollo uh hi.
Khanglui mimasate in Calendar hoihtak nei uh hi. Amau Laibu pen a khuak ahi hi. Ni, Kha, Kumte pen a mintawh ciamtehin, khuahun paizia khempeuh thei uh hi. Tua khuahun zui-in kalsuan aa nungta uh hi.  A lungsim bektawh a kiciamteh, nipikaal simnate, khate mangngilh ngei selo hi.
Nipikaal sungaa om minte
Sunday-----------Nipi ni.
Monday----------Thangsa ni
Tuesday----------Lakmai ni
Wednesday------Ningthokah ni
Thursday---------Leipak ni
Friday-------------Zumsakeih ni
Saturday----------Sakon ni.
Khasimna
Dota---------------[ January16- February15 ]
Dopi---------------[ February16- March 15]
Zingkha-----------[ March16-April15]
Gamkha-----------[ April16-May15]
Taangsihkha------[ May16-June15]
Tangkha-----------[ June16-July15]
Phalkha------------[ July16-August15]
Khuadokha--------[ August16-September15]
Nokha--------------[ September16-October15]
Kaukha-------------[ October16-November15]
Theinosihkha------[ November16-Dember15]
Tunnkha------------[ December16-January15]

Kawlkha leh Zomite khasimna kibang hi. Kawltawh kinaipen ihih ciangin amau tungpan kingah hithei kha ding hi. Ahi zongin i Pu i Pate in van aa Ni leh Kha, Aksi zawlzawngte en in, hunkhen uh ahihmanin kibang zong hithei kha ding hi.
Khuahun khendan.

Khuakhal-hun

Khamtungah Tuk, Phalbi, Khuakhal kici khuahun-3 in kikhen hi. Hunkhatah kha-4 ta  ki-omsak hi. Khuakhal-hun sung aa-om khate pen Tunkha, Dotakha, Dopikha,Zingkha ahi hi. Hih hunsungin Lopawi uh hi. Khamtungah a lum leh avot tawh kizui khuahun-3 in kikhen hi. Simga,Gamlai, Zo[tamgam] kici hi. A niamlam gundung nisamun teng pen Simgam kici hi. A laizang alum-avot hoihbekna munte pen Gamlai kici hi.  Mualdawn avotpenna munte pen Tamgam or Zo kici hi. Amun zui-in lopawi-hun leh anlak-hun kibanglo hi.  Simgam pen an kilabaih hi. Tamgam pen zekai hi.

Lopawi-hun pen thupi mahmah hi. Zekai le-u ankun hoihlo hi. Khuahun paipai tawh kidemin naseem uh hi.  Cim sel dingin kipan hi. Cimno selhun pen lopawihun hoih pen ankungte khuasuak pen hun hipah hi. Nisa mahmah leh guahtui luan kipat kituak a ankungte khangnuam hi. Khuahun tawh kidemin naseem ahihmanin gim mahmah hi.

a. Taangni sa ei kadunag damtui phuul, mazap tulta nang khan aw, naliimnuai aw e.
b. Mazap tulta nang khan aw naliimnuai aw e, khang Ciautui a, limnga bang laamnuam naveng e......ci-in lasa ngeungeu uh hi.

Singkung liante tehno suakin vasate khuang kiau'kiau' uh hi. Vasate in bu tom uh hi. Anu leh apate kidelhsuk kidelto uh hi. Vasa namkim haam kiza a, lokhawh gimtawh, khawhsa ante beikuanin kikial pianpian kawmtawh, tangkhua khaalin huih nung aa singtehte vantungah lenin laam diaidiai uh hi. Lohaalna muikaite mualdawnah muiciciai a, meigong tagahte leh uusi nausite lungleengin kapkap thei mawk uh hi.  Vasate a lamdang dangin ham uh hi.  Tua te in lungsim ngeek sukha mahmah hi.
Kaneulai-in Heilei pan aa Kaptel Saang' hong kah kalawm Suan Kho Kam tawh kikhawlin kavak uh hi. Gamsung aa vasa ham kazak u ciangin kaciing pahpah uh hi.  Kaciindan uh kibanglo hi.  " Keu taw lek, keu taw lek, " kacih pen aman, " Pengpe lep, Pengpe lep," cisak hi. " Bawngkong khak aw, bawngkong khak aw"  kacih pen amna,  " Thang Khual khel bawk, sakhau sia kuah, ngatam tiip pet" cisak se hi. Tudongin tua vasa haam' kaciin ciangin, tua kammal teng zomlo-in ka om thei kei hi.  Tudong mahin kalungsim hong phawnglai mahmah hi.

Lopawi khit ciangin Sialsawm Lawm-an ne-in Tual kibawl a, guahtuihoih, ankung hoih ngen uh hi. Sanggam te Lawm-an simin hiangkawmin ciak sesu uh hi.

a. Zingzin vangkhua zong ing e ngaih, taang nisat tuanglam tungah duanghul ing ngaih aw.
b. Duanghul ing ei sausiang manawh huihkhi dam sem zinleng biak sanglah dam zawng e.
Tukhun.

Gamkha, Taangsihkha, Tangkha, Phalkha, hih khali sung pen Tukhunin kiseh hi. Ankungte hahhun a, lokin mahmah uh hi. Tua hunsung mahin an pawlkhat kipallam thei ta hi.  Taang minmasa kisik ahihmanin Taangsihkha kici ahi hi.  Akial piante in taangvui valmasa sik in leep thei uh hi. Tua pen lakhun lopi aa kila ahih ciangin anpallam kici hi.  Aalu kikhuat theita hi.  Maino gah masa kine hi. Begau kikhon thei hi.

Ankung gah leh paak hong kithawi ta a, azu-ava laang ahih ciangin lohun kipan uh hi. Pasal kizente in zusa vasa siahna thaang' tuamtuam bawl uh hi.  Lo kiim'ah daai kai-in, thaang'tel, tehlop, thaang'kun, vaithaang' khaakin siah uh hi. Theikung omnate ah naupangte in ki-thaang' khaak uh hi. Ki', vahui, vakhu awk thei hi.

Gamsate leh zu leh vate a launa dingin, buuk sungah meikhu kitawlnga sak lo hi. Buuk mai-ah tausaang dawhin vasa vil uh hi.  Cimphawngin kilong tumin lasa uh hi. Lohunna munah Kibik, kilong, tamngai,tulit,gawsem zangin tum uh hi.Nungak tangvalte kigal donin la kipaih uh hi. Galkap tumnuamte lunglenla kipaih kaphawklai hi.

a. Pupa gamlei ih Zogam nunnuam, Buuktual tausaang gaal aa don san nawnloh ding aw e.
b. San loh ding aa lung aa nong gulh leh tongdam neemin sialzin bang kha aw lawm aw e.-----kici uh hi.

a. Kei ngaih bang aa non ngaih aaleh aanglai paai bang hong pom vang e, huihkhi damsem in hong bawl kei vang ngaih aw e.
b. Bawh-al hivaw lungdeih aa khawi di, minthang tungmu vanlai hileng vanah hong laam pih vang ngaih aw e.

Vasa khawlnopna singhiang saang dawnah milim saili tawi khat kidaapin khai uh hi. Ankungte lakah ciang phutin tangkhau khungin buuktau tungpan a khaumong kai uh hi. Tua bangin vasa te hawlkhia uh hi.

Zingkhuavak cilphetin tangval kiveekte in lawinget,[lenle pengkul] tumin kuankhia uh a, a za khempeuh tho-in kizui khengkhang uh hi.  Khuamualah kingak uh a, nungak tangval lohung khempeuh tonkhawm uh hi.  Khangno kikholna hoih mahmah zong ahi hi. A ciah ciangin lamkabomte ah sawlpaihin aciah masa leh aciah nunung kitheisak uh hi. Khangnote in, tuahun atun kalding ngahlah mahmah uh hi.
Phalbi-hun

Khuado-kha, No-kha, Kaau-kha, Theinosih-kha.

Hih hunsung pen Phalbi kici hi. Khawhsa ante minin lakhun ta hi. Khaigah khempeuh kaihkhop-hun ahi hi. An neihsunsun kiseng hi. Anhaute an kaihkhop-hun ciangin gim mahmah uh hi. Khuado ciangin an a tamzaw kikaikhawm khin zo hi. Anthak kine ta hi. Taangzu, vaimimzu deih bangin kine zo ta hi.
Ei Zomite Khuado Lawm-an pen Nitumna-gamte Thanks-giving tawh kibang hi. Anlaak'-pawi cileeng zong kikhial lo ding hi.

Aisate in Tuksung an zongin vak khia uh hi. Anlak mankhit ciangin khuavot ahihmanin a kuavang hu-in taikhia nawnlo hi.  Tua hunsung thau mahmah hi.  Naupangte Ai-sawkin kuan uh hi.  Tuahun sungmahin Aigia minsan a, baak uh hi.Aigia lo kicilo hi, "baak" kici se hi.  Zokam pen theikim leeng kicing mahmah lel hi. Hihte zong khangnote' gualnopna Sport namkhat ahi hi.

Phalbi hunsungin gualnopna pawi khempeuh kibawl hi. Hihnei-Gal aite, Tong zupi nungte, leh Mopi-pawi dongin Phalbi kituum se hi. Khuavot ahih ciangin , a uih-amuat, natna tawm ahihman ahi hi.
Kumkhendan.

Mikaangte in kumkhat sung niphazah kibangsak lo uh hi. Kha khat leh khat zong kibang lo hi. Khatvei ni-364 hi-a, khatveileh ni-365 suak sak uh hi. Kumsimin tuagel kilumlet tawntung hi. Khakhat sungaa ni omzah zong kibang lo hi. February kha pen ni-28 leh ni-29 kilaih den hi. Tualo khadangte pen ni-30, ni-31 kikhelto ngiatngiat hi. Ei Zomite pen Khadet aa kipan Khaman dong cih hi a, a nizong simsim kulse lo hi. Ni-30 pha paisuak a, kituak kei cih omsese lo hi.

Laisiangtho sungah kum-7th sim a ciangtan thu pawlkhat om hi.Lokhote in kum-7 a cin ciangin leitang tawlnga sak hi. Pasian in leitang nangawn tawldamna pia hi. Nisagih Sabbath tawlngakna zong ei theih banloh deihna tampi omlai kha ding hi. Kum-7 kum lokho sak lo hi. Kum-7 a cin ciangin Silate zong suahtakna pia hi.  Summet khate in kum sagih khit ciangin maisak uh hi.

Ei Zomite in kum-3 halin Behiang-kum ci uh hi.  Tua kum pen Behiang hoih a, gahpha mahmah hi. Behiang-kumin kialpi tung thei hi. Pulnatna tung thei hi. Gamsi leh tuahsiatna tam hi.  Khuahun sialua a, huihpi-pingpei, meikaang, tuikia, gamsi tam hi.

Ih Pu Ih Pate in Behiangkum pen theingil ngeilo hi. Koi pan kipanin kisim ahitam tudong katheizo kei hi.
Khanglui-nai

Tuhun bangin khutbuh-nai, sabuai-nai, khuapitau-nai cihte om lo hi. Zingthawhhun, luphun cihpen aakkhuan zui-in na gamta uh hi. Ziingsang khuavakma-in aak thumvei khuang hi. A thumveina ciangin khuavak hi. Vaikin a om ciangin aakmasa khuanin tho uh hi. Vaingeina ahihleh aak thumvei a khuan ciang khuavak tawh kituak hi.  Innsimah aaklui khuangthei khatciat aneih nangun hanciam uh hi.

Zingsol, nitaksol leh khasuak, khatum, nisuak, nisaang, nisuun, nikai, nitumte enin hunsehin naseem uh hi. The-khuang ngai uh hi. Nitak-the a khuan ciangin khuamial tawh kizom pah hi. Lokinte nitak-the khuan ciangin ciah uh hi.  Zingthe khuan aa thote pen zekai lua zo hi. Khangthakte bangin hun-ciamtehna aneihloh u hanginganhingte leh ni, kha, aksite zangin a hunte manphatakin zang thei uh hi.
 PU THANG SIANGH

Mikang Gamkekte leh Zomite Kidona (Alunglutte)


Dear Netters,
Mikang gamkekte leh Zomite kidona Pu Thang Siangh in agelh alunglutte sim dingin hong khaksawn ing.
Paul Thangpi
............................
Myo-Ok Suamna
Khamtung Ukpi a hong om ding, mipil pawl khat in a theih ciangun haza mahmah uh a hih manin, Ukpi a ngah zawh a sawt lo in Thangkai lam pan mipil thum Kaptel khua ah va hawh uh a,  hi bangin thu va kuppih uh hi: “Pu Thuamthawng aw, tu’n ei Kumpi tawh kilem khin khong ci leng, gal a bei ding hi ta a, na tapa Thang SianghPaudal in lah gal man nailo, mi’ thah,  mi’ mat gal et bek a om ding, nang  ukpi’ ta buang dingin kilawm sa na hiam? Tua ahihmanin, na tapa in gal a mat theih nadingin vaihawm theih bangin vaihawm khawm leng hoih ding hi, ci a deihsakna tak tawh hong hawh hi ung. Tu-in Thaangpi ah Mr. Carey, Khamtung gama om Mikang makaipi (Political Officer) om in, mi tam hetlo uhhi. Va pai in va thatin a van teng uh va lak sak lel leng, Tedim gamah ei a ahau pen ih suah ding banah galman saman suak ding hi hang,” ci-in va zol thapai uh hi. Tua bangin azolzol uh hangin Thuam Thawng in Kumpi tawh a kiciamna uh phawk gige a hih manin utlo hi. Sau veipi a zolzol khit uh ciangin, a zolte siam lua mahmah uh a hih manin,  hong ut dektak hi. Nisimin zu lehsa  tawh zol den uh a, a tawpna ah a zi Thang Ning zong hong thukim hi. Numei in zawh lah neilo ih cih mah bangin, Thuam Thawng in zong Kumpi tawh a kiciamna uh mangngilh kha in, atawpna ah a nupa un hong thukim uhhi.

Tua bangin a nupa un hong thukim uh ciangin, a zolte in zong, ih ngimna tangtung ding hi ci-in tha ngah mahmah uh a, “ahih leh va mawk kuan peuh mah kei ni in, ih pu ih pate in na khat peuhpeuh a hih ding ciangun, mang ai mah na san khol tangtang uh a hih manun, tu zan ih mang ai san phot dih ni in, ih mang a hoih leh va kuan bek ni, mang hoih ih mat kei leh khawlkik mai ni,” ci-in hong lum uhhi. A zingsang ciangin hong tho uh a, “Tu zan bang mang man nei vua leh, na mang uh a hoih na? Ih kuan ngam dia,?” ci-in ki dong uh hi. Khatpa in, “Ke’n mang khat mang khat man takpi ing, khia dih un, Tu zan ka mangin, Thangmualpi panin zaangva honpi hong lengto in, Kaptel khuakhung ciangpi a khup ding ciangin musan hon khat in leh nawh sukkikin mual khum uh hi.” Ci-in a gen ciangin, “Tua bang a hih leh ih ngimna tangtung thei kha ding hi,” ci-in a lawmte’ phuahtawm a hih lamtak theilo in Thuam Thawngte nupa in zong tha hong ngah mahmah uhhi.

Tua ciangin a zolte zong ih ngimna tangtung  thei kha ding hi, ci-in tha ngah takin ciah pah vingveng uhhi. Tua ciangin Mr. Carey in bang deih hiam ci-in kansim phot uh a, Saiha ka khat deih pen hi cih a thei uh ciangin, Kaptel khua a om Thuam Thawng in Saiha ka khat nei in Mr. Carey pia nuam ing hong hawh hen, ci-in gen sak uhhi. Ahizong in tua ni tektek in tungsiah pan Mr. Carey mundang pai dingin sawlna om ahihmanin a ma tang in Myo-Ok akici Rakhaing (Arakanese) te Mikangte tawh nasem khawm khat Kaptel khua ah Saiha la dingin a galkap (30) tawh hong kithawi uhhi. Tua banga apai khiat ma un Mr. Carey a zol ding a akiseh, Thuam Go tawh hi bangin thu hong kipia sim uhhi.

Thuklai lam hong tawn unla, ko Nal Mual ah napang nung, lampi pen sawl them khat tawh na khak ningniang nung in, tua mun nong tun ciangun tha khatin namai lam nawhin tai vingveng in,” ci-in thu kipia sim uhhi. Tua ciangin, Thuam Thawng, Pau Dal, Kai Tuah, Hang Thual, Gin Thang leh gal hang akisa pasal cingteng (145) tawh va kuanin Khuasak khua ah salam hong en masa uhhi. Thuam Thawngte Kaptel panin hong kuan ma un Kaptel khua ah sa hong go masa phot uhhi. Myo-Ok pa zong a galkapte tawh Kaptel lamah zin dingin hong paikhia takpi a, akiciamna mun hongtun uhciangin Thuam Go in thautang kuangkhat a puak, a nung lamah khia vat-in tai a, Myo-Ok pa Sakol tung a tuang Thuam Thawng in hong kap khia pah lian in adangte in zong galkapte nakap pah uhhi. Galkap (30) lak panin (10) si pahin (7) liam hi. Thuam Thawng in Myo-Ok pa akap khit ciangin Kai Tuah in Myo-Ok pa’ lu tannin khat kap lum leuleu in a thau gel la in Singphung khat bel hi. Galkap hinglaite a kap leh alawmte in a thau na selsimsak ahihmanin pawl khat na tai man in avekin that khin zolo uhhi. Tua Myo-Ok suamna ah Kai Tuah in gal (3) that in thau a lak sakna hibangin la khat na phuak hi:

Ka do khuai bang hang lawmlawm e, ka ngial manin ka tawi lentualah khia’nge,
Tun aw suihlung na zuang lo aw, namtem ka tawi ka thah lentualah sua’nge, naci hi.
1893 October kha in Thuam Thawng, Pau Dal, Kai Tuah, Benate manin Kawl lamah ciah pih suk pah uhhi. Pau Dal zong amat taktak hilo napi a nu in, “Pau Dal, nang napa’ sihna mun ding thei kei lawmlawm lecin zi zong nei ngam ding na hiam?” a cih ciangin a zui a hihi. Kai Tuah kum 6 sung Thong ah a om khit ciangin hong ciahto kik a, Kai Tuah’ genna ah: “Hong paipih suk vingvengin Adaman tuikulh ah hongpuak uh hi. Tua mun pen khua khat hi a, zi nei nuamte in zong nei thei uh hi. Thuam Thawngte pata a ci uh hong na in Uisa duh ung a cih uh ciangin, gawh sakin tua uisa ne khial hi ding uh hiam, gilsan vei-in hong si uh hi.” ci-in gen hi. Tua ahih manin Thuam Thawng in ta Do Tual, Pau Mang, Cin Mang, leh tanumei Ngul Khaw Hau, Heh Cing, leh a zi Thang Ning nusia-in si hi. Tuabangin Thuam Thawngte pata hong sih uh ciangin, Kai Tuah in, “Kumpi tawh tuisia ne a kiciamna om hi ven maw, en ih thuciamna palsat ih hih manin ih si mah kei diam,” ci-in hi bangin la na phuak hi.
(a) Lunmaang tawh tongciam hang aw e, damtui luang tong ciam hang e,
(b) Damtui luang tong ciam hang aw e, sun ni tualkiat ciam hange,
(a) Gil bawhal tuam a khum bang, dotan tuam a khum aw e,
(b) Pupa’ theihloh thangvan siakah zangpeh sik henkol khai inge,
Thong sungah hih la gel phuakin, kum 7 degree kipia hinapi, Thuam Thawngte pata hong sih uh ciangin, kum 1 dawhsak in, kum 6 sung thongah khum in amah bek hong suakta hi. 1909 kum in Zampi khua na sat hi. (Source: Pu Thang Siangh, Zomi Messenger)

MANGKANG TAWH KI DO NA


Englang Kumpipa in Kawlgam khanglam teng a lakkhit ciangin Kawlgam sak lam teng zong a la uh hi.
Kawlgam saklam teng a lakkhit

{jcomments on}uh ciangin, Khamtung gam zong lak ding a sawm uh hi. Tua hun lai-a Kawlgam Kumpipa’ khua Ava khua ahi hi. Mangkangte Kawlpi ciang a tun ma hun in Kawlpi ah Shan mi tampi a om hi. Gam uk nuam mi nih a kituh-a, tua lai takin Mangkangte a tun’ ciangin, tua a kitawngte lak ah khat, Khamtungah a tai hi.

1887 December kha in Captain Raikes leh a pawlte Kawlpi a tunguh hi. A tun phet mahin, Khamtung aa Saizang ukpi teng a sampah hi. Captain Raikes in Sihzang ukpite kiangah, “Tu in, Mangkang kumpite in, Kawl gam panin Khamtung gam pailet in India gam Chittagong dongah lampi khat sial nuam uh hi. Tua hun ciangin Kham tung mite-in lam hilh ding leh kuli dingin kongla dinguh hi,” a ci hi. Saizang ukpite in, *“Khamtung lam pailet in lam hong sial keita un. Ka mite un hai lua mahmah uh ahih ciangin lampi ah hong suan dinguh lau huai hi,”* ci-in a phal kei uh hi.
1888 January kha ni (3) ni-in Phalam (Falam) gam Taisun ukpite tawh Angteeng (India) ah a kituah leuleu uh hi. Tuate kiang ah, Sihzang ukpite kianga a gen bang teng mah a gen lauleu hi. Taisun ukpite in, *“Khamtung gam pailet in lampi sial ding ka thukim zo kei uh hi. Nong pai teeiteei uh aa, a liam a bai na om uh leh, bangmah kong theihpih kei ding uh hi,”*ci-in a kikhen uh hi.
Tua khit ciangin, Captain Raikes in Kam Hau leh Sukte ukpi teng sam leuleu in, Khamtung gam pailet-a lampi sial ding thu mah a genpih nuam ahi hi. Ahih hangin tua Kam Hau leh Sukte ukpite in thu don lo-in a pai keilel uh hi. Tua ban ah Khalkha gam teng zong a sam ding mi (6) a paisak hi. Khalkhate in, tua mi (6) lak pan mi (3) manin, mi (2) that uh aa, mi (1) a tai suah uh hi. Tua a suaktapa pen Lusi gam lam zuan in India ah, India panin Zongkong dong a taisuak hi.
Khamtung ukpite tawh kikhopna a man tengin, mepi tawh kaih (500) gamla mun galkapte a kapsak hi. Ama deih na ah, thu manglo a om leh hi bangin thuak ding uh hi, ci in a lakpian ahi hi. *Captain Raikes* in ukpite thusim khollo hi. Ahi zongin, ama thu sim khol loh banglo in, (1888) sungin Mangkangte’ gal vai hawmna khem peuh a lumlet gawp zo uh hi.
*Taisun ukpipa Son Pek* in, Mangkang kumpite uk ding utlo in, do ding na ki pan hi. Kawlpi pan aa, a tai gam uk nuam kituhpa tawh Taisunte kikop in India (Angteeng) sim sukin, Kale Sawbwa pa manin ciahpih uh-a, amau tawh ki  pawl-a, tualgal kipat ding a thukim khit ciangin a khah kik pan uh hi.
Tua Kawlpi Sawbwa pa in Chinduin saklam gam-a om gal hang, galsiam mi (200) kaikhawm in, Taisun simkik ding a kithawi uh hi. Ahi zongin a ngaih sutsut ciangin Taisun galtuak ngei khin ahih manin a lauhuai mahmah uh cih thei aa dai takin a khawlkik uh hi.
*Taisun leh Tedim ki do na*
Taisun leh Tedim kikop in, ni (12) sung Kale Valley sung teng va sim uh aa, mi (12) that in, (112) ahing in a man uh hi. Thau lawng (4) leh laa (4) zong a ngah uh hi. Tua gam mite in, gal ki lem nopna in, Zam (5), Punza (5), Thambeel (5), leh puanteen (120) tawh a thum uh hi. Ahih hangin, hi pen, a tungtham thu hi bek hi, a lungsim uh I theihsa hi, ci-in a sang kei uh hi.
          Galkap hi ta leh, palik hi ta leh bang tak hanciam in a do uh hangin Khamtung mite in a hanciamna uh khiam tuan dek lo uh-a, a nasia tektek zaw lai uh hi. Tua ahih manin kum (6) sung tawntung Mangkangte’n si leh naai tawh a sim uh hangin Khamtung a lazo kei uh hi.
*Khamtung lak ding ki limpat *
          1888 kum guahtui sung teng, a kua , a kua adingin haksa ahih ciangin Captain Raikes, tua sungteng thu khauh takin a pia hi. Thu a khauh seemseem ciangin, Khamtungte a ki pawlna uh a khau semsem hi. Tua bang thu India kumpi in a zak ciangin a lung hi mawh mahmah hi.
          Captain Raikes in July kha a ki pan Khamtung mi kuamah Kawlgam sung a pai theilo dingin ki khakcip zo leh hoih ding hi, ci in tua bang khaktan zawh na dingin, Pauk, Pakokku leh Myingyan-a om galkap (470), General Raunce in a puak dingin a ngen hi. Captain Raikes za khangin Major a suak hi. Major Raikes, Gurkha galkap mi (300) tawh Kawlpi ah a om hi.
          India kumpi in, Tilin, Gangaw, Kan Sihaung, Kambalu, leh India teng hoih takin galkap in cingzo peuh leh Zomite tum zolo ding hi, ci-in um uh hi. Ahih hangin tua bangin amau ngaihsut bang ahi zo tuan kei hi. October (17-19) sungin (12) sangin a tawmzaw lo, Khamtung mite in that in, (122) a hing in sal-aa khawi dingin a man uh hi. Tua bangin a cihmawh uh ciangin, General White in, India Kumpi kiangah, galkap Batalion khat leh Assam kuli mi (2000) a manlang taka a ama zat theih dingin a puakna dingin a vaikhak hi. Tuate, 1888 November 18 ni panin puak ding thu kimna a ngah hi.
          *General White* ngimna panin Sihzang khua teng leh Thangmual pang langkhat a om khua teng sim masa in, galkapte General Faunce in makaih leh, ci aa, a vai hawmhawm kikal tengun, Khamtung mite in, galkapte’ gal vilna munteng leh gal madawk teng a nasim pahpah uh hi. 1888 December 7 ni-a kipan Khamtung manawh-a lam sial a kipan teng a kap gawp uh hi. Phalam (Falam) Taisun mi (1000) khat in zingsang nai (4) in Sihaung a sim uh hi. Tua ni mahin, Tedimte in Kangyi a galkap omna phual a sim uh hi. Tua pan ki pan lam sial peuhmah ki kap ngelhngelh den hi. A zawh masaksak uh sing lianpipi phuk in ki khaktan den hi. Sun ahi zong, zan ahi zong, lamsak panin na buk sim in a suak masasa ki kaplum den hi.
          A masa pen gal panna kulhpi pen Leisan Kulhpi ahi hi. Tua mun ah, ki nasia do mahmah uh aa, tua ki dona ah, Zebaw (Zogalkap) Hau Khaw Zam in, phual khat ah galte mi (3) a that hi. Tua tawh kisai in hi bangin la aphuak hi:
a)     Thah ban sap lai hen ban sap lai lei do phuk cil kei hing e,
b)    Vang khua al bang man lai taka a, sang liam phuk cil kei hang e.
Tua kido na phual ah Mualbeemte mi (3) a sih ciangin, Mualbeem khua tengin, misi luang teng tawh ciah-a, limtakin a khua ah a vui nuam uh ahih manin misi luang tawh a ciah uh ciangin tua mun pen galte’n luahzo pan uh hi.
Leisan kulhpi khit ciangin, Hankhanglu ah panmun a bawl leuleu uh a tua mun pen Leisan sangin ahoih zawlai hi. Gal panna mun teng pen Meii in tuam in, galte a suah ciangin, suangtum zong khiat theih nading mun ahi hi. January 31 ni zingsang khua vak ma diak takin Panjabi galkapte a suak aa, tua mun ah nasia takin a kikap uh hi. *Sir George White, General Faunce leh Major Raikes* kikop in Ferbuary 4th, 1889 in Khuasak khua la uh aa, Ferbuary 13 ni-in Khuasak khua nusia in Thuklai ah a kikhin uh hi. Thuklai ah galkap phualpi omna ding bawl uh aa, Sir George White’ min pua sak uh ahih manin tua mun pen tudong ciang *“Fort White”* ki ci hi.
A nunung pen Khamtung mite’ gal nanna kulhpi, Siallum Kulhpi ahi hi. Tua mun ah nasia takin kikap leuleu uh hi. Tua kulhpi pen ngiakua bangin phih ki neisak kawikawi ahih manin galte in luhhak sapha mah mah uh hi. Galkap mang (3) leh galkap nautang mi (83) a kaplum uh aa, Captain khat leh Surgeant khat liam hi. Tua Surgeon pa-in a nung ciangin V.C a ngah hi. May 4 th, 1889 ciangin tua teng luhzo uh hi. Tedim gam aa thau lawng khempeuh sila a om khempeuh, leh dangka tul khat (Rs.1000) a manglang in hong puakta un ci-in thu a ki piak ciangin, Tedimte’n za nuam lo in dozaw ding, ci-in a khensat uh hi.
Tua thu a theih uh ciangin, General Faunce zong a galkap teng tawh Thuklai pan kipan in, Vangteh lam tawn in, Saizang a la masa dingin a pai uh hi. Vangteh panin Saizang lam zuan in a paina uh ah, Saizangte in lampi ah na pang uh-aa galkapte ahih leh a topai lam ahih manin haksa a sa mahmah uh hi. Saizangte in na dawm mahmah lo uh ahih manin haksapi in Saizang a lazo bek uh hi.
*Major Raikes* in Thang panin Tedim pen March 1889 sungin lak dingin a swm hi. Tua laitak in Tedim innpipa pen Khaw Cin ahi hi. Tua hun in Tedim ah inn (300) a pha hi. Thauvui thautang ki cing takin Tedimte na ki thawi uh aa, khua kiim ah gal panna dum leh kulh a to uh hi. Galkapte Tedim la nuam a pai ciangin, lim takin na pang uh hi. Gal madawk pawl tawh Lawibual zangah a kikap uh hi. Tua takah galkap mi (50) si in mi (12) a liam hi.
Gal madawk pawl zong nungkik in khua nawl-a gal panna dum leh kulh a gal panin a omsate tawh kikop in, a pang leuleu uh hi. Tua dum leh kulh panin na kap ngelhngelh uh aa, sun khat leh zan khat sung a kikap uh hi. Galkap (120) si-in (70) a liam hi. Tua kulh leh dumte tu dong ki mu thei lai hi. Tua a kikap sung tengin, khua sunga numei naupang khempeuh Tonzang lam zuanin a heemkhia masa uh hi. Numei naupang teng kiheemkhia khinta hi cih ciangin, inn khempeuh mei tawh hal in Tedim a hawm in a nusia uh hi. Tua Tedim teng khempeuh Tonzang ah a teeng uh hi. Galkap a site’ han, tu laitak-a Lt. Col; Swan Do innmun teng ahi hi.
1890, October kha sungin innpipa Khaw Chin a si hi. A sih ciangin a ma inn luah dingin a pano Hau Pum’ tapa Hau Cin Khup ki koih hi.

ZOMI INNKUAN LAIBU                  (J. GIN Z TAWNG, NAULAK, DECEMBER 30TH,
1973)
A KAIKHAWM,
Sia Mangpu