"Chin" pan "Zomi" ah
- Aki gelhni: Tuesday, 17 January 2012 14:20
- Bangzahvei kisim: 18
Hun khat lai in i pi leh pute Sen(China)
gamah na teen ngei tuak uh hi.Tawlkhat khitciang vaihawm kumpi te’n
siah(tax) tam laak thei lua uh ahih manin mipi te lungkim lo uh
hi.Tuabanah kulhpi(Great Wall) kilam in, na kinaak sep lua leh thaman
lah ki hoih ngahlo ahihmanin i pu leh pi te Kawlgam na lut uh hi.Zomite
kawlgam laizangah hun sawt sim kawlte tawh hong teen khop khit ciangun
Sagaing Division kiim tengah hong kituah to uh hi.Tua khitciang Chin
State ah hong lut to pan uh hi.Chin kici pen kawlpau hi a ”Bawm” cihna
ahi hi.Zomi ten van puak nangin bawm kizang zel ahih manin , Kawlte in
“Hei! bawm pawpa” ci in a sapna pan un kizomto suak kha hi.Tua manin
“CHIN” cih mite hong theih masakna khat suak hi.
Hun tawlkhat i pi leh pute India leh Kawlgam khut nuaiah om tuan lo in amau kia zalen takin na om uh
hi.Kumpi
cihbang nei tuam se lo in mikhempeuh suakta takin na om uh hi. I gam
leh lei ah amau leh amau na ki uk uh hi.Mikang gamkek te i gam hong lut
ma in Zomi ten kuama’ tungah siah leh tang pia ngeilo banah kuamah
vaihawmna nuai ah ki om ngeilo hi. Ahizongin Mangkang gamkeekte kawlgam
hong lut uh a, gam hong lak beh zel uh hi.Kum 1824 in kawlgam khanglam
teng la uh hi.Kum 1852 ciang kawlgam phellang la zo uh a,1885 kumin
kawlgam bup la zo mawk uh hi.Kum 1888 December kha ciangin Gen. Geoge
White makaihna tawh mikang galkap tampi tak in Zogam lak sawmin zomi te
na do uh hi.Zomi ten zong luang leh ban phal in na lehdo uh hi.Ahizongin
galhiam kibatlohna hang tawh a tawpna ah mikang te vaihawmna pen
lungkimlo takin sang uh hi. Kum1896 ciang British Parliament panin "
Chin Hills Regulation Acts" gelh uh a, Zogam pen hih thukham zui in
kawlgam ukpi ( Governor of Burma) in direct in uk hi.
Zogam ah vai hong hawm ciangun mipi’
deihna om lo in amau’ hoihsak danin hong gamta uh hi.Kum 1907 in mipi te
deihna hi peuhmah lo mikang kumpi ten Zogam ah ukpi(feudal chief)
sehtawm ziau uh hi.Amau vaihawmna a lamzan theih nangin ukpite’ tungah
siah kaih theihna banah thuneihna pawlkhat piakbeh uh hi.
Tua bangin mipi te tungah siah leh tang kaihna kilawmlo takin a tam ciangin hih pen mikang te vaihawmna hang hi cih mipi ten mu uh ahihmanin mikang kumpi te tungah lungkim lo uh hi.Tuaman in Chin Hills Union Organization kici kipawlna 20th February 1928 in Hlingzung, Mindat Township ah hong kiphuankhia hi.Hih pen politics tawh kisai kipawlna amasa pen kici thei ding hi.Chin Hills Union kimuhkhopna masa pen Ware khua ah 29th September 1932 in kinei pah hi.Hih kimuhkhawmnah laisinna lam, cidamna lam, neek leh taak zonna lam leh adangte genkhawm uh hi.Zogam pana Mangkangte hawlkhiat ding leh suahtakna ngah ding a tup bulpi khat uh ahi hi.
Tua bangin mipi te tungah siah leh tang kaihna kilawmlo takin a tam ciangin hih pen mikang te vaihawmna hang hi cih mipi ten mu uh ahihmanin mikang kumpi te tungah lungkim lo uh hi.Tuaman in Chin Hills Union Organization kici kipawlna 20th February 1928 in Hlingzung, Mindat Township ah hong kiphuankhia hi.Hih pen politics tawh kisai kipawlna amasa pen kici thei ding hi.Chin Hills Union kimuhkhopna masa pen Ware khua ah 29th September 1932 in kinei pah hi.Hih kimuhkhawmnah laisinna lam, cidamna lam, neek leh taak zonna lam leh adangte genkhawm uh hi.Zogam pana Mangkangte hawlkhiat ding leh suahtakna ngah ding a tup bulpi khat uh ahi hi.
Kum 1939 a sangnaupangte’ sandahpiah
khit ciang suahtakna ngah nadinga hanciamna hong khang sem sem hi.
Kawlgam sunga om minam kimte tawh kibat nangin Zomi ten pan hong la uh
hi.Kipawlna a panmun leen kiteelthak te in gamkeek Mikang kumpi’ tungah
ngetna pawlkhat bawl uh hi.Tuate :-
1. Zogam in mundang tawh kibangin ki-ukna lamah phattuamna a ngah nading.
2. Zogam ki-ukna pen Zomite’ deihna tawh kizui-a Thukhunpi bawl ding.
3. Pilna lam, cidamna lam leh sumzuak sumleinate ah khantoh theihna ding
4. Zogam pilna sanglam a man langa puahphat nang.
5. Biakna lama suahtak theih nang
6. Zogam lampi kizopna a manlang a bawl nang.
7. Zogam leh Zanggam suakta takin kikawm kizop theih nang.
8. Zomite mimam dangte tawh liangko kikima kizop theih nang.
9. Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam in zong a kibanga a ngah pah nang.
2. Zogam ki-ukna pen Zomite’ deihna tawh kizui-a Thukhunpi bawl ding.
3. Pilna lam, cidamna lam leh sumzuak sumleinate ah khantoh theihna ding
4. Zogam pilna sanglam a man langa puahphat nang.
5. Biakna lama suahtak theih nang
6. Zogam lampi kizopna a manlang a bawl nang.
7. Zogam leh Zanggam suakta takin kikawm kizop theih nang.
8. Zomite mimam dangte tawh liangko kikima kizop theih nang.
9. Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam in zong a kibanga a ngah pah nang.
Zomite ngetna pen 20 February 1938
ciangin kumpi ten genkhawmna hong nei uh hi.Tua kimuhkhawmna ah kumpi
nasem mi 300 bang va kihel thei uh hi.Hong holim khit uciangin hih
zomite’ ngetna pen piak theih a hih loh lam mikang kumpi in gen hi.
Mikang kumpi in a piak ding sangsikin, hih kipawlna a bei nang hanciam
lai hi. Makai teng zong gamvai (politics) a sep nawn loh nang un thupia
zawsop hi. Chin Hills Union Organization makaite politics ah a kigawlh
nawnloh nangun kumpi nasep lian khawng piak dingin na zawl uh
hi.Ahizongin makai te tuabang na ut sam lo uh hi. Tua tak ciang kumpi in
Chin Hills Union Organization pen kumpi’ phalloh kipawlna in ciamteh
hi. Ahih hangin mipi-ten Mikangte’ vaihawmna a deihlohna uh nakpi takin
Kanpalet ah lakkhia uh ahih manin kumpi Ulian te lauin taikhia uh hi.
Chin Hills Union Organization kumpi’
phalloh kipawlna hong hih takciang zomi politics makaite kumpi’n man
hi.Tua huhau in kumpi nasem mi 36 ten a nasepna pan un tawpna lai pia uh
hi.Tua khit December,13,1946 ciang mi nam tuam tuam leh kawlgam
kilawmtakna a hoih zawk theih nang meeting om hi.Tua pan commission tuam
tuam kibeh lap hi.A kum kik(1947) ciang Kawl leh zomi kilawmtakna, Chin
Myanmar Friendship,Htilin ah March ni 4-6 sung kinei hi. Kum 1947 a
Aung San- Attlee Agreement a kigelh tak ciangin Khamtung gam zong a
suahtakna hong pia baih zaw ding cih upna leh lametna tawh February
12,1947 in Genreral Aungsan leh mi nam makai ten Panglong,Shan state, ah
agreement sign uh hi.Tua thukimna hang bek tawh 1948 kum January kha
(4) ni in kawl mi te leh khamtung mite khempeuh pen mikang ten suahtakna
pia uh hi.Mipi te’ lunggulhna om bangin Chin Hills Enquiry Commission
member 3 omna 5th February 1948 in kiphuan hi.Hih commission in February
12-23,1948 sung mipi’ deihna(opinion poll) laakna nei uh hi.Tua pan in
ki ukna thukhun bawl ding leh Ukpi(feudal king) compensation piak ding
hoihsa uh hi.
Kawlgam in suahtakna a ngah khit 1949
kum-a ki-gelh Gambup Thukhunpi ah Parliament pen dei nih dawl tungnung
leh nuainung om hi.Zomi te ading zong parliament dawl nih ah palai puak
hong kuul ta hi.Gamke (state) dangte bangin ukpite leh khawk ukte’ teel
palai puak ziau ding maw cih ngaihsutna hong om hi.Tua thu siangsak
dingin Zomite kimtaka thu kikupkhopna Chin National Conference February
12-22,1948 sung kinei hi.Hih pen minam bup khawmpi a khatveina hi pah
hi.Tua khawmpi a ni nihni-in Tedim pan a palai Pu Thang Khaw
Kai(Tuithang Khua) in thu sunna nei hi.Ukpi leh khua uk te nautaangte
tungah a kilawm a kituak lo ingamta uh hi ci hi.Siahdawnna, thaman om lo
a kuli vanpuakna leh adangte hangin ki genthei hi. Tua ahihmanin
ukpite’ ngeina tawh ki uk nawn lo in mipi’ deihna tawh ki uk ta ni ci
hi. Tua a thusun pen Falam pana palai(Lailun khua) Pu Chun Mang leh
Kanpalet pana palai Pu Thang Muang ten thukimpih mah mah pah uh hi. Tua a
thusun thukimpihna mipi vote tawh a khensak uh ciangin mipi 5000 lak
pan vote sagih bek in nial-a vote 4993 in thakhat thu-in lungkimpih ahih
manin kikipsak pah hi.
Kikhopna a kibawl khit ciang thuvaihawm
pawl in Ukpite a kibeisak manin liauna (compensation) dangka 500,000 pia
pah uh hi. Tua dangka pen a zaa lianpen panin a zaa neupen dong 70,000;
20,000; 5000; 1000 leh 100 cih bangin seh hawmsak uh hi. Tua akipanin
kum tampi a kithuak; ki-ukcipna, kigawtna leh Ukpite’ siahkaihna khut
nuai pan kisuakta hi.Hih khawmpi pen zomite adingin a ciapteh tak mah
mah khat hong suak hi.Zomi nam bup khawmpi masa ahih banah Gamkeekte’
hong guat kiukna beisaka mipi deihna tawh ki ukna ding kipat khiat na
hi. October 1,1950 in Chin State thunei ten February 20 pen National Day
a zat dingin kipsak uh hi.A kum kik February 20,1951 ciang Chin
National Day masa pen Mindat khua ah ki lawm hi.Tua hunah Kawlgam Prime
minister zong kihel thei in, aman’ President i’ lungdampihna
lai(message) zong simkhia hi.President bek tham lo in state tuam tuam
Minister ten zong lungdampihna lai khak uh hi.
CHIN eima’ min ahih loh lam ki thei mah
leh a taka malakna tak tak kum1953 ciang om pan hi.Kawlgam pen i theihsa
mah bangin kisuakta lo ahih manin ki pawlna khat peuh Biakna vai tawh a
kisai khak hun zong om hi.S.T.Haugo makaihna tawh Chin State sunga nam
lian zaw deuh teng min oua in Tedim, Falam leh Haka Baptist Association
kum 1952 in na phuan uh hi.Tua Assocition thum te ki pawlkhawpna pen
Minam kipawlna hong suak ahih manin Chin tangin ZOMI zat ding cih Sia
S.T.Haugo in thusung hi.Tua pen Haka te khatin deihlo in ”Laimi” cih
ding ut hi.Ahizongin Laimi i nam min a hih loh zia leh Zomi i hihzawk
zia a hilhcian ciangin diksa ciat uh hi.Tua pan Zomi Baptist Convention
kipsak uh hi.
March ni 5-7, 1953 sungin Thantlang
Township huam sunga om Saikah ah Meeting kinei hi.Tua laiah mi 3000
paikhawm thei uh hi.Tua hunah minam min dingin Zomi kikip sak hi.Tua
khit a kum 30 na 1983 ciang Thantlang ah khawmpi ki nei kika tualai ah
ki ngaihsun kik hi.A hizongin palai 434 lak pan mi 424 ten Zomi mah
hoihsa lai uh hi.Kum 1988 ciang Zomi official in recognised pan phing
hi.Zomi National Congress zong Burma gam kumpi’ theihpih Political Party
khat in sim pah uh hi.India gamah zong Zomi a kizatna sawt nai lua
khollo hi.Kuki ci in na ki ciamteh masa zaw hi.Mizoram ah bel Lushai
kizang masa hi.Ahizongin kum 1986 a state hong muh ciangun Mizo in hong
laih uh a, tua in Mizoram sunga teeng Zosuan khempeuh huam hi.Manipur
state sung Daizang khua ah kum 1971 in Zomi National Congress na kiphuan
hi. Zomi pen kawlgam vaigamah minam min dingin kizangta hi.Minam vai a
kipawlna a tamzaw ah Zomi ki zang ta hi.
Zosuan te Chin leh Kuki hi zen zen lo hi
hang.Midangte’ hong theihna bek hi lel a, eima’ hihna tak tak hi lo hi.
Hih kammal te i pau leh ham nangawn ah a om lo te ahi hi.Zosuan nam
tuam tuam; Hakha, Matupi, Falam, Thado leh a dang dangte pau zatah Chin
cih leh Kuki cih a khiatna(meaning) om lo hi.Tua ahih manin i nam min hi
lo limlim hi.Pu ZO suan leh khak te i hih manin Zomi ihi hi.Bek tham lo
in Zogam a teeng i hih manin Zomi hi lo thei lo hi hang.I ngaihsut
ciangin CHIN pen minam min dinga i zat nawn loh i nusiatsa min khat hi
ta hi.Tua ahihmanin i nusiat sa pen lunghimawh nawn lo in Zomi mah
tawisang leh lamsang zaw ni.Chin pen Kawlgam sunga state khat hi lel a,
Zomi in India gam leh Kawlgama Zosuan khempeuh huam hi cih phawk ni.I
nam ni zong midang ten, Chin National Day (Chin Amyotha Nay) hiam “Chin
Miphun Ni” a ci phial uzong in en Zomi Nam Ni(Zomi National Day) mah ci
tang tang ni.
N.Pau Tun Thang
N.Pau Tun Thang
No comments:
Post a Comment
hih sung a ong lut ong ih u leh nau a kua mah peuhgh. it na khut tawh ban zal khut ong len in